ถาม : เคยได้ยินบางท่าน สอนว่า “ให้สติกับจิตอยู่ด้วยกัน อย่าให้แยกจากกัน” สติกับจิต มันต่างกันยังไงครับ ?

ตอบ : ถ้าเทียบในขันธ์ ๕ สติอยู่ในสังขารขันธ์ ส่วนจิตคือวิญญาณขันธ์

จิตเป็นนามธรรม ที่มีลักษณะ คือ รู้อารมณ์ เกิดดับสืบเนื่องกันไม่ขาดสาย

สติ ไม่ใช่จิต แต่เป็นเจตสิก คือเป็นนามธรรมที่เกิดร่วมกับจิตที่เป็นกุศล ไม่เกิดกับจิตที่เป็นอกุศลเลย

สติ แปลว่า ระลึกได้, ไม่เผลอ, ไม่หลงลืม

สติโดยทั่วไป จะหมายในแง่ว่า รู้ตัวว่ากำลังทำอะไรอยู่ ใช้รถใช้ถนนอย่าขาดสติ เป็นต้น

แต่สติที่ครูบาอาจารย์สายกรรมฐานสอน จะเน้นไปที่สติปัฏฐาน คือ การที่มีสติอยู่ในชีวิตประจำวัน โดยมีฐานที่จะใช้สติไปคอยระลึกรู้อยู่ ๔ แห่ง (คือกาย, เวทนา, จิต, ธรรม) โดยรู้เท่าทันตามสภาวะของมัน โดยไม่ถูกครอบงำด้วยความยินดียินร้าย

ถ้าเทียบในไตรสิกขา สติที่ครูบาอาจารย์สอนก็จัดเข้าในอธิจิตตสิกขา ถ้าเทียบในมรรคมีองค์ ๘ ก็จะจัดเข้ามาที่สัมมาสติ

ในมหาสติปัฏฐานสูตร มีพุทธพจน์ว่า
“ภิกษุทั้งหลาย สัมมาสติเป็นไฉน ? นี้เรียกว่าสัมมาสติ คือ ภิกษุในธรรมวินัยนี้

๑. ตามเห็นกายในกาย มีความเพียร มีสัมปชัญญะ มีสติ ปลอดไร้อภิชฌาและโทมนัสในโลก
๒. ตามเห็นเวทนาในเวทนา มีความเพียร มีสัมปชัญญะ มีสติ ปลอดไร้อภิชฌาและโทมนัสในโลก

๓. ตามเห็นจิตในจิต มีความเพียร มีสัมปชัญญะ มีสติ ปลอดไร้อภิชฌาและโทมนัสในโลก
๔. ตามเห็นธรรมในธรรม มีความเพียร มีสัมปชัญญะ มีสติ ปลอดไร้อภิชฌาและโทมนัสในโลก”

ในคัมภีร์อภิธรรม มีอธิบายอีกว่า
“สัมมาสติ เป็นไฉน ?

สติ คือ การคอยระลึกถึงอยู่เนือง ๆ การหวนระลึก (ก็ดี) สติ คือ ภาวะที่ระลึกได้ ภาวะที่ทรงจำไว้ ภาวะที่ไม่เลือนหาย ภาวะที่ไม่ลืม (ก็ดี) สติ คือ สติที่เป็นอินทรีย์ สติที่เป็นพละ สัมมาสติ สติสัมโพชฌงค์ ที่เป็นองค์มรรค นับเนื่องในมรรค นี้เรียกว่า สัมมาสติ”

จิตที่ขาดสติ มีได้ (และมีมากด้วย) แต่สติต้องเกิดดับพร้อมกับจิตเท่านั้น มีสติโดยไม่มีจิตไม่ได้

เพราะสติเป็นเจตสิก คือเป็นธรรมที่ประกอบกับจิต เป็นคุณสมบัติของจิต ซึ่งเป็นคุณสมบัติฝ่ายดี คือเกิดกับจิตที่ดีงาม

ที่ว่า “จิตเป็นธรรมชาติที่รู้อารมณ์” นั้น อารมณ์ ในที่นี้หมายถึง สิ่งที่ถูกรู้โดยจิต มีทั้งที่เป็นบัญญัติ และที่เป็นปรมัตถ์ หรือที่เรียกง่าย ๆ ว่า รูป – นาม

จิตที่ขาดสติ ก็คือจิตรับรู้อารมณ์บัญญัติ คือที่เป็นเรื่องราว เช่น “ไอ้ปื้ด.. แกมันเลวมาก”

จิตที่มีสติ จะมารู้อารมณ์ที่เป็นรูป – นาม หรือเรียกง่าย ๆ ว่า กาย – ใจ เช่น โกรธไอ้ปื้ด แล้วเห็นความโกรธในจิต

คือมีโกรธเกิดขึ้นมาก่อน แล้วค่อยตามรู้ความโกรธ จิตขณะที่โกรธ ไม่มีสติ จิตขณะที่รู้ว่าโกรธ ขณะนั้นมีสติ

ที่อธิบายมา ไม่ทราบว่าจะทำให้ยิ่งงงหรือเปล่า ?

ถ้างง ก็เอาแค่สั้น ๆ คือ

สติ เป็นเจตสิก สติ อยู่ในสังขารขันธ์ จิต คือวิญญาณขันธ์

๑๗ สิงหาคม ๒๕๖๐

ถาม : กระผม มีความคิดที่จะเลี้ยงไก่ เพื่อส่งขาย เป็นการเลี้ยงแบบปล่อย ให้เขาอยู่แบบธรรมชาติ ไม่ทารุณ แต่เมื่อน้ำหนักไก่ ได้ตามเป้าหมายแล้ว ก็จะส่งขายให้โรงฆ่า แบบนี้ กระผมจะบาปมากไหมครับ ?

ตอบ : ดูเหมือนผู้ถามก็ทราบอยู่ว่า การเลี้ยงสัตว์ไปขายเพื่อฆ่าเป็นอาหารอย่างนี้บาปแน่ เพียงแค่สงสัยว่าบาปมากไหม

เพราะรู้สึกว่า ระหว่างที่สัตว์ถูกเลี้ยง ถ้าสัตว์นั้นไม่ต้องอยู่อย่างลำบาก เช่นถูกขังอยู่ในที่คับแคบ หรือเบียดเสียดยัดเยียด ก็น่าจะบาปน้อยลง

หรือถ้าไม่ใช้ยาปฏิชีวนะ หรือสารเคมีที่ตกค้างเป็นอันตรายกับผู้บริโภค ก็น่าจะบาปน้อยลง

แต่อย่างไรก็ตาม อาชีพนี้ก็จัดอยู่ใน “มิจฉาวณิชชา” คือเป็นการค้าขายที่อุบาสก – อุบาสิกาไม่ควรทำอยู่ดี

ถ้าเลี่ยงได้ก็ควรเลี่ยง เพราะมีโอกาสก่อเวรและเกิดอกุศลได้ง่าย เจอไข้หวัดนกระบาดมาทีนึง ก็ต้องฆ่าทิ้งทั้งหมด ใจคงจะเศร้าหมองอย่างมากเลย

เลี่ยงได้ก็เลี่ยงเถิด..

๘ สิงหาคม ๒๕๖๐

ถาม : วิปัสสนา กับ สมาธิ เป็นอย่างเดียวกันไหมคะ ?

ตอบ : ไม่ใช่อย่างเดียวกันนะ !

#วิปัสสนา แปลว่า ความเห็นแจ้ง คือเห็นความเป็นจริงของสภาวธรรม นั้นคือมีปัญญาเป็นไตรลักษณ์ เห็นแล้วก็สามารถถอนความหลงผิดต่าง ๆ ได้เป็นลำดับ

#สมาธิ แปลว่า ความมีใจตั้งมั่น ไม่ฟุ้งซ่าน

ถ้าจัดเทียบลงในไตรสิกขา ก็จะเห็นความแตกต่างได้ง่ายขึ้น

(ไตรสิกขา คือ ข้อปฏิบัติที่เป็นหลักสำหรับศึกษา ฝึกหัด อบรม ให้ยิ่งขึ้นไปจนบรรลุมรรคผลนิพพาน ได้แก่

๑. อธิสีลสิกขา ข้อปฏิบัติสำหรับฝึกอบรมความประพฤติ
๒. อธิจิตตสิกขา ข้อปฏิบัติสำหรับฝึกอบรมจิต
๓. อธิปัญญาสิกขา ข้อปฏิบัติสำหรับฝึกอบรมปัญญา)

สมาธิ อยู่ใน อธิจิตตสิกขา วิปัสสนา อยู่ใน อธิปัญญาสิกขา

แต่คำสองคำนี้ไม่ได้นำมาใช้คู่กันโดยตรง สมาธิ จะใช้คู่กับ ปัญญา ส่วนคำที่ใช้คู่กับวิปัสสนา คือ สมถะ

๓ กรกฎาคม ๒๕๖๐

ถาม : ขอให้พระอาจารย์อธิบายคำว่า “วิญญาณ” ครับ

ตอบ : พูดถึงวิญญาณ คนไทยทั่วไปมักนึกถึงผี ประมาณว่าตอนมีชีวิตก็อยู่ในกาย พอตายก็ล่องลอยออกไปหาที่เกิดใหม่

แต่ในทางพุทธศาสนา วิญญาณ แปลตามแบบว่า ความรู้แจ้งอารมณ์ อารมณ์ คือ สิ่งที่ถูกรู้ หรือถูกรับรู้

คำว่า วิญญาณ กับ จิต ใช้แทนกันได้ จิต ก็หมายถึง ธรรมชาติที่รู้อารมณ์

แต่จะใช้คำว่า วิญญาณ เมื่อจะอธิบายว่า เป็นความรู้ที่เกิดขึ้นเมื่ออายตนะภายใน (ตา, หู, จมูก, ลิ้น, กาย, ใจ) กับอายตนะภายนอก (รูป, เสียง, กลิ่น, รส, โผฏฐัพพะ, ธรรมารมณ์) กระทบกัน ได้แก่

๑. รู้รูปด้วยตา = จักขุวิญญาณ
๒. รู้เสียงด้วยหู = โสตวิญญาณ
๓. รู้กลิ่นด้วยจมูก = ฆานวิญญาณ

๔. รู้รสด้วยลิ้น = ชิวหาวิญญาณ
๕. รู้โผฏฐัพพะด้วยกาย = กายวิญญาณ
๖. รู้ธรรมารมณ์ด้วยใจ = มโนวิญญาณ

วิญญาณ ๖ อย่างนี้ จึงแบ่งเรียกไปตามทางที่เกิด

…

ถ้าแยกแยะชีวิตออกเป็นส่วนประกอบต่างๆ ๕ ประเภท (ที่เรียกว่า ขันธ์ ๕) วิญญาณขันธ์ก็เป็นขันธ์หนึ่ง ในส่วนของนามขันธ์ ซึ่งทำงานไปด้วยกัน

เช่น

– เห็นมะม่วงที่ปอกเปลือกแล้ว หั่นเป็นชิ้น ๆ วางบนจาน มีสีเหลืองสวย น่ากิน กินแล้วผิดหวัง เพราะเปรี้ยวมาก

ตอนที่เห็นแสงสีต่าง ๆ ในที่นี้คือสีเหลืองเนื้อมะม่วง ตอนนี้วิญญาณขันธ์ในส่วนจักขุวิญญาณทำงาน แต่ยังไม่หมายรู้ว่าเป็นมะม่วง

การหมายรู้ว่าเป็นเนื้อมะม่วงเป็นส่วนของสัญญาขันธ์ ที่หมายรู้ได้อย่างนี้ก็เพราะเคยเห็นมาก่อน ว่ามะม่วงที่ปอกเปลือกแล้วเป็นอย่างนี้ แถมยังเคยกินแล้วด้วย ก็หมายรู้ซ้ำลงไปอีกว่า สีเหลืองอย่างนี้ต้องหวานแน่ ๆ

ความอยากกินเป็นตัณหา ถ้าจัดลงในกองกิเลส ก็เป็นโลภะ หรือราคะ ก็ได้ ส่วนนี้เป็นสังขารขันธ์

ตอนที่กินมะม่วง วิญญาณขันธ์ในส่วนชิวหาวิญญาณทำงาน รับรู้รสเปรี้ยว พร้อมกันนี้สัญญาก็จำไว้เป็นข้อมูลอีกว่า มะม่วงสีเหลืองก็เปรี้ยวได้

ความรู้สึกทุกข์ใจ เป็นเวทนาขันธ์ ความผิดหวัง, ไม่ชอบ, หงุดหงิด เหล่านี้เป็นส่วนของสังขารขันธ์

…

การรับรู้ของวิญญาณ ก็ขึ้นอยู่กับปัจจัยหลายอย่าง ที่สำคัญคือ คุณภาพของอายตนะ กับ สังขารคือความปรุงแต่งของจิต

คุณภาพของอายตนะที่มีผลต่อวิญญาณ ก็เช่น ตาไม่ดี สายตาสั้น, สายตายาว ฯลฯ การรับรู้รูป การเห็นก็ไม่ชัดเจน หรือหูตึง การได้ยินก็ไม่ชัดเจน เป็นต้น

สังขารที่มีผลต่อวิญญาณ ก็เช่น สมมุติว่ามีต้นมะม่วงใหญ่ร่มครึ้มอยู่กลางทุ่งโล่ง มีคน ๓ คน ผ่านมาเห็น

คนที่ ๑ หิวโซมา หวังว่าจะได้มะม่วงแก่หิวสักลูก มาถึงก็มองหาลูกมะม่วง ปรากฏว่าเห็นแต่ใบ (พันธุ์ดูใบ ! ? !) ไม่มีลูก ก็ผิดหวังกลับไป

คนที่ ๒ ตากแดดร้อนมาทั้งวัน เจอมะม่วงต้นนี้มีใบดกหนา ก็สมใจ นั่งเล่นเพลินไปเลย

คนที่ ๓ เป็นเถ้าแก่โรงเลื่อย ไม่สนใจใบไม่สนใจลูก มองแต่ลำต้น เห็นว่ามีขนาดใหญ่และตรงดี ก็พอใจ วางแผนเจรจาซื้อต้นไม้ไปแปรรูป

จะเห็นได้ว่า ต้นไม้ต้นเดียวกัน แต่เพราะสังขารปรุงแต่งไปต่างกัน วิญญาณคือการรับรู้ก็ต่างกันไปตามเจตจำนง พูดอีกอย่างหนึ่งว่า สุดแต่สังขารที่เป็นปัจจัยให้วิญญาณนั้นเกิดขึ้น

…

ที่น่าสังเกตอีกอย่างหนึ่งคือ ที่ว่า วิญญาณ แปลตามแบบว่า ความรู้แจ้งอารมณ์ นั้น หมายถึง ความรู้ประเภทรับรู้ยืนพื้น หรือความรับรู้ในขั้นแรก ไม่ใช่ปัญญา

ปัญญา คือ ความรอบรู้, เข้าใจ, รู้เท่าทัน ปัญญาตรงข้ามกับโมหะ แต่วิญญาณไม่ได้ตรงข้ามกับโมหะ

ปัญญา เป็นภาเวตัพพธรรม คือ ควรอบรมให้เจริญขึ้น วิญญาณ เป็นปริญไญยธรรม คือ ควรรู้

ปัญญาไม่ได้เกิดขึ้นเสมอไป วิญญาณทำงานอยู่ทุกขณะ

อธิบายมามาก ก็เป็นเพียงข้อมูลวิชาการเท่านั้น

พอถึงขั้นฝึกเจริญสติดูจิต เรากลับไม่ต้องไปดูวิญญาณโดยตรงแบบนี้ จะกลายเป็นการแสวงหาจิต เพราะวิญญาณ (ในขันธ์ ๕) ก็เท่ากับ จิต (ในปรมัตถธรรม ๔)

ส่วนการฝึกเจริญสติดูจิต (ในสติปัฏฐาน ๔) ขั้นต้น เราฝึกดูในส่วนที่เป็นสังขารขันธ์

(จิตตานุปัสสนาสติปัฏฐาน คือ มีสติตามรู้จิตที่มีราคะ ไม่มีราคะ มีโทสะ ไม่มีโทสะ มีโมหะ ไม่มีโมหะ ฟุ้งซ่าน หดหู่ ฯลฯ ตามที่มันเป็นของมันอย่างนั้น)

เพราะราคะ, โทสะ, โมหะ, ฟุ้งซ่าน, หดหู่ หรือแม้แต่สมาธิ ก็จัดอยู่ในสังขารขันธ์

เมื่อฝึกจนชำนาญ มีอินทรีย์แก่กล้าขึ้น จนถึงขั้นอรหัตตมรรค จึงจะมารู้และเข้าใจเรื่องวิญญาณหรือเรื่องจิตนี้อย่างแจ่มแจ้งได้

๒๙ กรกฎาคม ๒๕๖๐

ถาม : กราบนมัสการพระคุณเจ้าครับ ทำไมความคิดที่ไม่ดีมันมักเกิดขึ้น เช่น มีความไม่เคารพต่อพระสงฆ์ ต่อแม่ ต่อพระพุทธเจ้า เหมือนมันนอนเนื่องอยู่ในใจ
ทั้ง ๆ ที่ใจเราก็ไม่อยากจะคิด แต่มันก็เกิดขึ้นมาเองอยู่ตลอด เห็นอยู่ว่ามันเป็นบาปใหญ่ ผมจะทำอย่างไรครับ ? บางครั้งก็บอกใจตัวเองว่ามันเป็นสิ่งที่ได้ดีไม่ควรคิด มันก็ไม่จบเสียที ตั้งแต่เป็นเด็ก ๆ แล้วที่เป็นแบบนี้มาในสมัยเด็กผมก็บอกกับตัวเองเสมอว่ามันเป็นสิ่งไม่ดี ไม่ควรคิด คิดแบบนี้มาจะ ๒๐ ปีแล้วก็ไม่หายครับ ?

ตอบ : พิจารณาไปเลยว่า เป็นอนัตตา !
ไม่ได้อยากคิด.. มันคิดเอง มันปรุงเอง

มันจะคิดก็คิดไป เพราะจิตมันทำงานเอง มันไม่ใช่เรา
แต่ก็อาศัยการทำงานของจิตนี่แหละมาฝึกเจริญสติได้

อยากให้ไม่คิด.. ก็คิดแล้วน่ะ !
ที่เราจะทำได้คือ รู้ทันว่า มี “ตัณหา” คือ “อยาก” ไม่คิด

คิดแล้วกังวล ก็รู้ว่ากังวล คิดแล้วหงุดหงิด ก็รู้ว่าหงุดหงิด

คิดแล้วบอกตัวเองว่า ‘ไม่ควรคิดอย่างนี้’ เพื่อให้หยุดคิด ก็ให้รู้ว่ากำลังแทรกแซง กำลังทำสมถะ

อย่าไปหลงปรุงแต่งความคิดเพื่อจะดับความคิด แต่ให้รู้

ตอนคิดไม่ดี ก็เป็นส่วนหนึ่งต่างหาก แต่ขณะที่รู้ กลับเป็นดีพอดี

แต่ก็ไม่ได้ห้ามคิด เพียงคิดแล้วรู้

ดูเหมือนดูคนอื่น เห็นความคิดเป็นสิ่ง ๆ หนึ่งที่ถูกดู จิตผู้รู้ก็เกิดขึ้นเองโดยอัตโนมัติ

ลองฝึกดูนะ !

25 กรกฎาคม 2560