#นิมฺมโลตอบโจทย์ ๑๔๒
??
#ถาม : คำว่า “เดินปัญญา” คืออะไรคะ? และการเดินปัญญาที่ถูกต้อง ควรทำอย่างไรคะ?
#ตอบ : คำว่า “เดินปัญญา” ที่ครูบาอาจารย์สอน คือการที่ภาวนา เจริญสติ เจริญสมาธิมีจิตตั้งมั่น จนเห็นกายเห็นใจแสดงลักษณะสามอย่าง (ได้แก่ ความไม่เที่ยง, เป็นทุกข์ หรือเป็นอนัตตา) อย่างใดอย่างหนึ่ง เรียกเป็นศัพท์ว่า “เจริญวิปัสสนา”
ถ้านั่งสมาธิ แล้วมีความสุข เพลิน สบาย.. ชวนให้ติดใจ อย่างนี้ครูบาอาจารย์ท่านเรียกว่า “เดินสมถะ” ยังไม่ใช่เดินปัญญา
ถ้าจิตตั้งมั่นแล้ว :-
– เห็นกายหายใจ-ใจเป็นคนดู ความรู้สึกจะประมาณว่า.. กายนี้เป็นสิ่งที่ใจไปรู้เข้า เห็นกายแยกออกไปเป็นส่วนหนึ่ง-จิตเป็นผู้รู้ผู้ดู หรือ..
– เห็นเวทนาแยกออกไปเป็นส่วนหนึ่ง-จิตเป็นผู้รู้ผู้ดู หรือ..
– เห็นกิเลสแยกออกไปเป็นส่วนหนึ่ง-จิตเป็นผู้รู้ผู้ดู
ทั้งสามอย่างนี้เรียกว่า “เดินปัญญา” ได้เหมือนกัน แต่ยังไม่ถึงขั้นวิปัสสนา เพราะการเห็นอย่างนี้ยังไม่จัดว่าเห็นไตรลักษณ์ แต่ก็นับว่าดีมากแล้วนะ เป็นปัญญาระดับแยกธาตุแยกขันธ์
ถ้าแยกธาตุแยกขันธ์แล้ว เห็นว่ากายก็เป็นกาย-ไม่ใช่เรา เห็นว่าเวทนาก็เป็นเวทนา-ไม่ใช่เรา เห็นว่ากิเลสก็เป็นความปรุงแต่งในจิต-ไม่ใช่เรา อย่างนี้เรียกว่า “เดินปัญญา” ระดับวิปัสสนา เพราะเห็นความเป็นอนัตตาของขันธ์ที่เห็น
ถ้าจิตตั้งมั่นแล้ว เห็นจิตเกิดดับ เดี๋ยวก็เป็นผู้รู้ เดี๋ยวก็เป็นผู้หลง อย่างนี้เรียกว่า “เดินปัญญา” ระดับวิปัสสนา เพราะเห็นความไม่เที่ยงของจิต
เทียบใน”โสฬสญาณ” หรือ ญาณ ๑๖ สามข้อแรกก็นับว่าเป็นการเดินปัญญา แต่ยังไม่ใช่ “วิปัสสนาญาณ” สามข้อนั้นคือ
๑. นามรูปปริจเฉทญาณ ญาณจำแนกแจกได้ว่าอะไรเป็นรูป อะไรเป็นนาม
๒. ปัจจยปริคคหญาณ ญาณรู้ปัจจัยของนามและรูป
๓. สัมมสนญาณ รู้ด้วยการคิดพิจารณาเห็นนามและรูปโดยไตรลักษณ์
ถ้าเห็นรูปนามแสดงความจริง เกิดเป็นความรู้เข้าใจสภาวะตามไตรลักษณ์แง่ใดแง่หนึ่ง จึงจัดว่าเป็นการเจริญวิปัสสนา ซึ่งท่านได้รวบรวมไว้ได้ ๙ อย่าง คือ
๑. อุทยัพพยญาณ ญาณเห็นรูปนามเกิดดับ
๒. ภังคญาณ ญาณเห็นว่าสังขารทั้งปวงล้วนต้องดับสลาย
๓. ภยญาณ ญาณเห็นสังขารเป็นภัยน่ากลัว
๔. อาทีนวญาณ ญาณเห็นโทษของสังขารว่าไม่ปลอดภัย
๕. นิพพิทาญาณ ญาณเห็นความจริงแล้วหน่าย ไม่เพลิดเพลินติดใจ
๖. มุญจิตุกัมมยตาญาณ ญาณคำนึงปรารถนาจะพ้นไปจากสังขาร
๗. ปฏิสังขาญาณ ญาณยกเอาสังขารมาพิจารณาด้วยไตรลักษณ์เพื่อหาอุบายปลดเปลื้องออกไป
๘. สังขารุเปกขาญาณ ญาณเป็นไปโดยความเป็นกลางต่อสังขาร
๙. อนุโลมญาณ ญาณเป็นไปโดยอนุโลมแก่การหยั่งรู้อริยสัจ
ทั้ง ๑๒ (๓+๙) ข้อนี้ เรียกว่า “เดินปัญญา”
๑๙ พฤศจิกายน ๒๕๖๑
